Tuyên Quang: Kèn Pí Lè trong đời sống văn hóa nghệ thuật của người Dao

Dặt dìu tiếng kèn Pí Lè trong đám cưới người Dao.

Nhạc kèn trong đám cưới khác với nhạc kèn trong đám hiếu, chỉ người biết thổi, hiểu nhạc mới phân biệt được, còn đa số không biết nhạc thì nghe cảm thấy giống nhau. Kèn không thổi đơn điệu mà phải đồng bộ gồm cả chiêng, trống và bộ ụp xòe, trong đó kèn là đầu, chiêng, trống và ụp xòe được đánh theo điệu nhạc của kèn nên người thổi kèn luôn đi trước. Kĩ thuật quan trọng nhất đối với người bắt đầu học kèn là cách điều hòa hơi thở từ việc nín hơi, nhả hơi và giữ hơi. Người thổi thường lấy hơi đằng mũi, đẩy hơi ra miệng thông qua đầu thổi tác động vào những lỗ nhỏ trên thân kèn. Bằng sự cảm thụ riêng, người thổi sẽ uyển chuyển, linh hoạt thực hiện các kỹ thuật rung hơi, phối hợp với các ngón tay bấm, vuốt trên thân kèn để tạo ra những âm thanh theo ý muốn.

Độc đáo ở kèn Pí Lè là có thể thổi được nhiều bài khác nhau. Ở lễ cưới, chỉ cần khi cô dâu đến đã có các bài như: Đón nhà gái, đón cô dâu, tiễn nhà gái... Còn riêng phần Pái Tòong (bái đường) đã có đến ba bài khác nhau (bái tổ tiên, bái cha mẹ, bái họ hàng và những người cao tuổi). Giai điệu khi rộn rã, vui tươi, khi da diết diễn tả tâm trạng nhớ nhà của cô dâu mới khi về nhà chồng. Càng về sau phần hội, tiếng kèn càng trở nên dồn dập, da diết, khiến mọi người tham dự lễ cưới đều trào dâng cảm xúc chung vui. Đối với người Dao, đặc biệt người Dao đỏ, đám cưới là nghi lễ quan trọng nhất trong đời người nên dù trong hoàn cảnh nào thì cũng phải có tiếng kèn. Tiếng kèn cất vang thể hiện sự trang trọng, đàng hoàng của gia đình. Đây cũng là vật thiêng, xua đi sự xui xẻo, mang lại sự may mắn, bình an.

Tuy có cấu tạo đơn giản nhưng kèn Pí Lè lại là 1 loại nhạc cụ khó thực hành.

Theo những người có nhiều kinh nghiệm cho biết: Nguyên vật liệu làm kèn Pí Lè gồm gỗ, kim loại đồng và tổ kén của con sâu chè. Gỗ dùng để làm thân kèn, chủ yếu là bằng thân của cây dâu rừng, lấy bắp chứ không lấy lõi, chặt một đoạn thẳng đem về phơi thật khô, cắt từng đoạn dài từ 32cm đến 35cm, dùng dao thật sắc vót tròn như 1 cây gỗ rồi dùng thanh sắt làm dùi nung đỏ dùi thủng đoạn gỗ đã vót sơ bộ. Lỗ thủng đầu tiên trên chỉ bằng đầu đũa, đầu dưới to gấp đôi đầu trên, sau đó vót cho thật nhẵn và đầu trên to bằng ngón tay trỏ, đầu dưới bằng ngón chân cái, vót thân kèn thành 8 khấc phình và dùi 7 lỗ ở 7 điểm eo của đoạn thân kèn đều nhau vừa với 7 ngón tay ở bên bụng kèn (mặt bên trên), một lỗ ở bên lưng kèn (mặt dưới), đó là 8 lỗ thông hơi để tạo ra các nốt nhạc khác nhau.

Ngoài thân kèn, còn có đầu kèn và loa kèn dùng đồng vàng được đánh thật mỏng. Đoạn trên đầu kèn dài 5cm, đầu trên là đầu tiếp giáp với lưỡi kèn to bằng đầu đũa, đầu dưới bằng ngón tay trỏ (đoạn tiếp giáp nối với đầu trên của thân kèn bằng gỗ). Đoạn này còn phải tạo được từ 1-3 chỗ phình ra có độ rỗng để tạo âm thanh tốt. Đoạn dưới phần loa kèn dài 12-13cm, đầu trên to bằng ngón chân cái nối tiếp đầu dưới của thân kèn bằng gỗ, đầu dưới loe ra tới 10-12cm, loa càng to thì tiếng vang càng to. Toàn thân dài của kèn cả 2 đầu bằng đồng và đoạn thân gỗ của kèn Pí Lè dài khoảng 50cm. Tiếp theo là lưỡi kèn được tạo từ tổ kén của con sâu ăn lá chè. Đó là một loại sâu ăn lá với tổ kén khoảng 2-3cm, to bằng nửa đầu đũa (đầu miệng kén), phần đuôi kén nhỏ dần. Các thợ kén lấy tổ kén về, đem mài nhè nhẹ mỏng đều nhau để thổi cho dễ kêu. Tuy chỉ là một đoạn rất ngắn nhưng nó là lưỡi tạo ra tiếng kêu, nếu không có lưỡi này thì kèn mất tác dụng...

Với người Dao, kèn Pí Lè được coi như báu vật của dòng tộc. Đây là một nhạc cụ đặc trưng, nét đẹp văn hóa của dân tộc Dao cần được bảo tồn, giữ gìn và phát huy. Kèn Pí Lè thể hiện sự kết giao đặc biệt giữa thế giới tâm linh và thế giới thực, hướng con người về với tổ tiên nguồn cội.

Nguồn: Kèn Pí Lè trong đời sống văn hóa nghệ thuật của người Dao

H.Anh

baotuyenquang.com.vn