Khám phá di tích lịch sử và thiên nhiên tại vùng đất Kinh Môn huyền thoại

Trên đỉnh núi An Phụ có thể ngắm toàn cảnh vùng Kinh Môn với dòng sông Kinh Thầy uốn khúc.

Thị xã Kinh Môn (Hải Dương) là một vùng đất có nhiều dấu tích lịch sử và gắn liền với tên tuổi của nhiều danh nhân đất Việt. Nơi đây lưu giữ những giá trị văn hóa đặc sắc chỉ có ở vùng đất văn hiến xứ Đông. Kinh Môn nằm cách trung tâm thành phố Hải Dương khoảng 40km về phía Đông, tiếp giáp với tỉnh Quảng Ninh và thành phố Hải Phòng. Với địa hình bán sơn địa, thị xã Kinh Môn có dãy núi đất trong hệ thống núi vòng cung Đông Triều làm xương sống, cùng với những núi đá và sông ngòi (Hàn Mấu, Kinh Môn, Đá Vách, Kinh Thầy...).

Thị xã Kinh Môn được bao bọc xung quanh bằng hệ thống sông ngòi khép kín.

Kinh Môn sở hữu một hệ thống hang động, công trình và kiến trúc nghệ thuật tôn giáo, tín ngưỡng cùng với những phong tục truyền thống mang giá trị về lịch sử, văn hóa và khoa học. Trong số đó, Di tích lịch sử và danh lam thắng cảnh quần thể An Phụ - Kính Chủ - Nhẫm Dương là điểm đến nổi bật. Quần thể này bao gồm Đền Cao, động Kính Chủ, chùa và hệ thống hang động ở núi Nhẫm Dương.

Đền Cao An Phụ và chùa Tường Vân

Ngôi đền nằm trên dãy An Phụ với độ cao 246m so với mặt nước biển.

Nằm trên địa bàn phường An Sinh là dãy núi An Phụ có chiều dài tới 17km. Phía đông bắc, từ núi An Phụ, có thể nhìn thấy dãy Yên Tử tráng lệ. Phía tây bắc là động Kính Chủ và dòng sông Kinh Thầy uốn lượn sát chân núi. Tại đỉnh cao nhất, cao 246m so với đồng bằng dưới chân núi, đền An Phụ còn được gọi là đền Cao, được xây dựng để thờ An Sinh Vương Trần Liễu - thân phụ của Hưng Đạo Đại vương Trần Quốc Tuấn, vị anh hùng dân tộc và thiên tài quân sự đã 3 lần đánh tan quân xâm lược Nguyên - Mông. Trần Liễu là tôn thất thuộc Hoàng tộc nhà Trần, con trưởng của Thượng hoàng Trần Thừa, anh ruột của Trần Cảnh, tức Trần Thái Tông (1218-1277), vị vua đầu tiên của Triều Trần. Năm 1251, An Sinh Vương tạ thế tại phủ đệ An Phụ. Vua Trần Thái Tông truy phong tước Khâm Minh Đại Vương, sắc chỉ cho nhân dân lập đền thờ trên núi An Phụ.

Đền Cao

Đền An Phụ được xây dựng từ thế kỷ XIII và đã trải qua nhiều giai đoạn trùng tu và bảo tồn. Đến thời kỳ Hoàng Định (1600-1619), triều đình nhà Hậu Lê đã trích công quỹ để sư Nam Nhạc tu bổ đền. Năm Gia Long 16 (1817), ông Nguyễn Văn Tài làm quan chức Hữu quân lệ úy, khâm sai Kinh Môn phủ xây thêm hai nhà giải vũ. Sau đó, đền tiếp tục được trùng tu vào năm Thánh Thái thứ 15 (1903). Kiến trúc của đền An Phụ theo kiểu kiến trúc tiền nhất hậu đinh, gồm nhà tiền tế, trung từ và hậu cung. Trong gian tiền tế có nhiều hệ thống hoành phi câu đối nói về công tích của An Sinh Vương Trần Liễu, mảnh đất Kinh Môn An Phụ, tình cảm sâu nặng gia đình... Đặc biệt, trong hậu cung có thờ tượng ngài và hai cháu nội của Hưng Đạo Đại vương Trần Quốc Tuấn, đó là Đệ Nhất Vương Cô và Đệ Nhị Vương Cô.

Lầu cô bên cạnh hai cây Đại cổ thụ hơn 700 năm.

Ngay dưới chân đền An Phụ, đi xuống vài chục bậc đá, là một khoảng sân rộng bao quanh hai giếng nước, gọi là giếng Mắt Rồng và giếng Ngọc. Hai giếng này được cho là không bao giờ cạn nước và nước trong suốt dù nằm trên đỉnh núi. Ở bên kia giếng Mắt Rồng, cao hơn chừng 2m, tọa lạc chùa Tường Vân cổ kính, dân thường gọi là chùa Cao. Khi nhìn từ giếng nước lên, người ta sẽ bắt gặp ấn tượng đầu tiên là 3 cây cổ thụ cực kỳ lớn, bao gồm một cây đa và hai cây đại. Ba cây cổ thụ này được biết đến là đã trải qua 700 năm và được Trần Liễu trồng - như những nhân chứng lịch sử chứng kiến những biến thiên trên đỉnh núi này.

Giếng Mắt Rồng phía trước chùa luôn đầy nước trong vắt dù nằm trên đỉnh núi.

Tiếp tục đi từ cổng khu đền chùa và đi xuống chừng 50m, rẽ trái theo đường bậc đá, đến chân núi là chùa Gạo. Tương truyền, Trần Liễu từng lên núi An Phụ ngắm cảnh và quan sát toàn bộ địa thế, sau đó cho lập ấp chiêu binh và xây dựng chùa Gạo ở khe núi. Chùa Gạo trước đây cũng là kho thóc gạo của An Sinh Vương Trần Liễu, dùng để trữ lương thực.

Hệ thống văn bia tại đền Cao.

Trong những năm mất mùa và đói kém, An Sinh Vương đã mở kho phát lương thực cho dân. Trong cuộc kháng chiến chống quân Nguyên - Mông, chùa Gạo đã được vua Trần chọn làm căn cứ hậu cần và chứa toàn bộ lương thảo của quân dân nhà Trần để phục vụ cuộc kháng chiến. Trước đây, chùa Gạo hoang vu chỉ có những cây mít lâu năm và một số tháp đá cổ. Năm 1985, chính quyền địa phương cùng với nhân dân đã phục dựng lại chùa và năm 2007, khu di tích đã được trùng tu trên quy mô lớn.

Công trình tượng đài Hưng Đạo Đại vương được hoàn thành vào 8/10/1998, là công trình kiến trúc nghệ thuật bằng đá xanh ngoài trời lớn nhất Việt Nam cuối thế kỷ 20 đã được xác lập kỷ lục Guynes năm 2013.

Sau khi đi qua chùa Gạo, đi xuống một chút nữa, bạn sẽ gặp tượng đài Quốc công Tiết chế Hưng Đạo Đại vương Trần Quốc Tuấn, tọa lạc ở độ cao 200m. Tượng đài Đức Thánh Trần cao gần 10m, dáng đứng hiên ngang và hướng về phía Đông, được tạc bằng đá xanh khai thác từ núi Nhồi, Thanh Hóa. Bên cạnh tượng đài là một bức phù điêu bằng đất nung dài 45m, cao 2,5m được thực hiện bởi các nghệ nhân từ Long Xuyên, Bình Giang, Hải Dương. Đây là bức phù điêu bằng đất nung lớn nhất Việt Nam, tái hiện lịch sử 3 cuộc kháng chiến chống quân Nguyên - Mông của quân dân nhà Trần. Bức tranh cũng đã được xác lập kỷ lục Guinness năm 2013 là bức tranh truyện bằng đất nung ngoài trời dài nhất Việt Nam. Từ tượng đài, bạn có thể ngắm toàn cảnh quần thể đền chùa và vùng đất Kinh Môn xinh đẹp từ trên cao.

Ba cuộc kháng chiến chống quân Nguyên Mông của quân dân nhà Trần đã được tái hiện trên bức tranh truyện phù điêu bằng đất nung.

Hàng năm, lễ hội đền Cao An Phụ được tổ chức từ ngày 29/3, ngày mùng 1/4 (âm lịch) là ngày chính hội và cũng là ngày mất của An Sinh Vương Trần Liễu. Trong thời gian diễn ra lễ hội có các hoạt động như lễ tế, diễn xướng hầu thánh, hát chèo…

Năm 1992, di tích lịch sử văn hóa, danh lam thắng cảnh đền Cao An Phụ và chùa Tường Vân được xếp hạng là di tích cấp quốc gia.

Động Kính Chủ

Bên bờ sông Kinh Thầy thơ mộng, trên sườn dãy núi Kinh Môn, động Kính Chủ (hay còn gọi là động Dương Nham) nằm phía trên địa phận phường Phạm Thái, là một danh lam thắng cảnh nổi tiếng. Động Kính Chủ tự hào lưu giữ chiến tích vẻ vang của quân và dân nhà Trần. Với một bên là núi non hiểm trở và một bên là bến Đầu Chủ, đây là một địa điểm giao thông thuận tiện trên đường thủy, chỉ cách chiến trường Bạch Đằng Giang hơn 30km. Sách Đại Nam nhất thống chí đã ghi lại: "Núi Dương Nham cách huyện Giáp Sơn 6 dặm về phía bắc, tiếp giáp với núi Yên Phụ, cao 160 trượng. Vua Trần Nhân Tông (1278-1293) nhà Trần đã đặt trại quân trên núi này để chống lại quân Nguyên."

Động Kính Chủ - Nam Thiên Đệ lục Động

Trong cuộc kháng chiến chống lại quân Nguyên Mông lần thứ ba (1288) của quân dân Nhà Trần, nếu Vạn Kiếp (Chí Linh - Hải Dương) và Bạch Đằng Giang (Tràng Kênh - Hải Phòng) nổi danh với những chiến công vang dội, thì động Kính Chủ được coi là "Đại bản doanh" của triều đại Trần. Tại đây, vua Trần chỉ huy các mũi tiến công của quân đội để đánh đuổi kẻ thù.

Ngày nay, trong lòng động Kính Chủ, chúng ta có thể tìm thấy chùa cổ Dương Nham. Sách Đại Nam nhất thống chí đã ghi lại: "Chùa Dương Nham đã trải qua thời kỳ chiến tranh và bị tàn phá, chỉ còn lại tượng Phật, được thờ trong động. Đây cũng là nơi thờ Minh Không thiền sư, vua Lý Thần Tông, Huyền Quang tôn giả và nhiều tượng Phật được tạc từ đá. Bên trong động có ngôi chùa thờ Phật và là nơi thờ phụng vua Lý Thần Tông, vua Lý Chiêu Hoàng, Đệ tam tổ Trúc Lâm Huyền Quang tôn giả..."

Trên vách động Kính Chủ, hệ thống văn bia vẫn còn nguyên vẹn và đã trở thành kho bảo vật quốc gia. Với hơn 6 thế kỷ lịch sử, từ năm 1368 đến năm 1940, những văn bia này đã ghi lại những câu chuyện và sự kiện quan trọng của thời kỳ đó.

Hệ thống núi Nhẫm Dương – Chùa Nhẫm Dương - Trung tâm của Thiền phái Tào Động

Từ phường Phạm Thái, đi khoảng 12km đến phường Duy Tân, nơi có hệ thống núi Nhẫm Dương với nhiều hang động lớn nhỏ và nhiều hiện vật khảo cổ đặc biệt. Chỉ trong phường Duy Tân, có tới 3 ngôi chùa thời Trần, bao gồm chùa Nhẫm Dương (còn gọi là Thánh Quang tự), chùa Châu Xá (Hoa Nghiêm tự) và chùa Xanh (Thiên Quang tự).

Trong số đó, chùa Nhẫm Dương (hay còn được gọi là Thánh Quang tự) được xây dựng từ thời Trần và đã được tôn tạo và phát triển trong các thời kỳ Lê và Nguyễn. Chùa Nhẫm Dương từng là trung tâm Phật giáo quan trọng từ thời Trần và thế kỷ XVII-XVIII.

Chùa Nhẫm Dương

Vào thế kỷ XVII, chùa Nhẫm Dương trở thành nơi tu tập, giảng pháp và đào tạo tăng tài của phái Tào Động, do Thiền sư Thủy Nguyệt khởi đầu. Thiền sư này đã trải qua nhiều năm học tập và tu luyện cận tục dưới sự chỉ dạy của Tổ Nhất Cú. Khi đạt đủ nhân duyên và đầy đủ tâm đạo, ngài Thủy Nguyệt được Hòa thượng Trí Giáo Nhất Cú truyền giới Cụ túc, trao cho Tâm pháp và trở thành Tổ đời thứ 36 của phái Tào Động thuộc Trung Quốc. Ngài được ban pháp hiệu là Thông Giác Đạo Nam Thiền sư và được phép truyền tông phái Tào Động tại Việt Nam. Năm 1667, Thiền sư Thủy Nguyệt trở về Đại Việt và quay về chùa Nhẫm Dương, nơi ngài đã truyền bá pháp môn. Từ đó, ngài trở thành Đệ nhất Tổ của phái Tào Động tại Việt Nam. Phái Tào Động là một trong hai phái Thiền lớn ở Việt Nam vào thời điểm đó, cùng với phái Lâm Tế.

Di vật khảo cổ học ở hang động Nhẫm Dương

Với nguồn vốn từ nhân dân và tín đồ Phật tử, chùa Nhẫm Dương đã được tu bổ lại trên nền móng cũ vào năm 1996 và khánh thành năm 2002. Di tích này có kiến trúc theo kiểu chữ Công (工), bao gồm 5 gian tiền đường, 3 gian thiêu hương và 3 gian Thượng điện, tổng diện tích là 400m2.

Hiện tại, chùa vẫn còn giữ được 2 tháp đá từ thời Lê. Trong số đó, có tháp chứa hài cốt của Đệ nhất Tổ Thiền phái Tào Động Việt Nam, Thiền sư Thông Giác Thủy Nguyệt (hòa thượng) với 5 tầng và tháp Đệ nhị tổ Thiền phái Tào Động, Tông Diễn Chân Dung có 3 tầng.

Lễ hội chùa Nhẫm Dương hiện nay được tổ chức vào ngày mùng 6/3 âm lịch.

Cổng vào hang (động) Thánh Hóa - nơi gắn liền với sự tích Sư tổ Thủy Nguyệt viên tịch.

Trên hành trình phát triển của quần thể An Phụ - Kính Chủ - Nhẫm Dương, ngày 22/12/2016, Nhà nước đã xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt cho Di tích lịch sử và danh lam thắng cảnh Quần thể An Phụ - Kính Chủ - Nhẫm Dương và Hệ thống bia ma nhai Động Kính Chủ được công nhận là bảo vật quốc gia ngày 25/12/2017. Việc xếp hạng di tích cấp quốc gia, công nhận bảo vật quốc gia và lập quy hoạch bảo quản, phục hồi đã tạo nên sự khích lệ và hy vọng cho thị xã Kinh Môn và tỉnh Hải Dương trong việc phát triển du lịch.

Với tiềm năng về di tích lịch sử, danh lam thắng cảnh, làng nghề truyền thống và những sản phẩm đặc trưng, Quần thể An Phụ - Kính Chủ - Nhẫm Dương sẽ trở thành một động lực mạnh mẽ để thúc đẩy ngành du lịch phát triển hơn nữa. Sự kết nối với các di tích lịch sử - văn hóa và danh lam thắng cảnh khác trong vùng sẽ tạo ra chuỗi sản phẩm du lịch đa dạng, hấp dẫn và phong phú.

Du khách đến với Quần thể An Phụ - Kính Chủ - Nhẫm Dương không chỉ được tận hưởng những trải nghiệm đáng nhớ về lịch sử, tâm linh và thiên nhiên, mà còn có cơ hội khám phá văn hóa và truyền thống độc đáo của vùng đất huyền thoại này. Nơi đây mang đến sự kết hợp tuyệt vời giữa di sản văn hóa và thiên nhiên tạo nên một không gian trầm mặc và sâu lắng.

Với sự quan tâm và bảo tồn hợp lý của các cấp chính quyền, các cơ quan đoàn thể, người dân Thị xã Kinh Môn nói riêng, tỉnh Hải Dương nói chung, Quần thể An Phụ - Kính Chủ - Nhẫm Dương sẽ tiếp tục là một điểm đến đặc biệt, góp phần làm phong phú thêm bức tranh văn hóa và du lịch của đất nước. Sự phát triển của ngành du lịch tại thị xã Kinh Môn và tỉnh Hải Dương không chỉ mang lại lợi ích kinh tế - xã hội mà còn góp phần trong việc bảo tồn và truyền bá giá trị văn hóa của cộng đồng.

Quần thể An Phụ - Kính Chủ - Nhẫm Dương đã trở thành một biểu tượng đặc biệt của sự giao thoa giữa lịch sử, tâm linh và thiên nhiên. Hành trình khám phá nơi đây sẽ mang đến cho du khách những trải nghiệm đáng nhớ và thú vị, đồng thời góp phần tăng cường nhận thức về giá trị văn hóa và bảo tồn di sản của quốc gia.

Nguồn: Khám phá di tích lịch sử và thiên nhiên tại vùng đất Kinh Môn huyền thoại

Đức Tú

suckhoeviet.org.vn